Een bekend voorbeeld van het verschil tussen logica en menselijke intuïtie is per toeval(?) ook een game. Stel, u wordt op het scherm van uw smartphone geconfronteerd met drie gesloten deuren. Achter een van de deuren staat een ‘win’ (een reward) en achter de andere twee deuren staat een ‘loss’ (verlies van een leven bijvoorbeeld). U weet niet alleen niet wat achter welke deur staat. U mag nu één deur kiezen en zou dan krijgen wat zich achter die deur bevindt. Nadat u een deur heeft gekozen, opent deze game echter onverwacht NIET uw deur, maar een van de andere deuren – die u dus NIET had gekozen. Achter de thans geopende deur bevindt zich een loss! Maar wacht….de game AI, die natuurlijk ‘wist’ waar de win en de losses zich bevonden, geeft u nu de mogelijkheid om nogmaals een van de twee nog overgebleven, gesloten deuren aan te wijzen om definitief de win of de loss te incasseren. De vraag is of u bij uw eerste keuze blijft (die deur is immers nog gesloten), of dat u nu wisselt naar de deur die u in eerste instantie niet had gekozen? Of maakt het niet uit?
Deze vraag staat bekend als het drie-deuren-probleem. Het merendeel der spelers van deze game redeneert dat het niet uitmaakt. Hun intuïtie vertelt hen dat de kansverdeling gewoon 50-50 is. Dit klopt echter niet. U hebt gezien de situatie een aanzienlijk grotere kans op de win(st) als u van deur wisselt. Lees hier waarom.
Het studiegebied Behavioural Economics, dat gedrag onderzoekt op het snijvlak tussen logisch, economisch gedrag en werkelijk geobserveerd economisch gedrag, noemt minstens tien factoren die logisch handelen in de weg staan op momenten dat dat wel degelijk zinvol zou zijn:
1. Mensen doen wat anderen doen en volgen modellen die anderen goedkeuren of waarderen. Soms zelfs zwijgend, ook als ze zelf weten dat het bewuste model niet de meest logische keuze is.
2. Mensen doen wat ze altijd deden. Het zijn gewoontedieren. Ze rationaliseren deze gewoontes en creëren daarmee subjectieve en selectieve perceptie van hun handelen. Ze vallen daarom ook vaak terug op deze gewoontes en dus is het lastig om de gewoontes te veranderen, ook al zijn ze niet (meer) logisch. Soms zijn gewoontes zelfs zo sterk dat men zich een aangeleerde hulpeloosheid aanmeet ten aanzien van een logische vernieuwing. Mensen moeten de ‘pijn’ daarvan vaak eerst zelf voelen, voordat ze tot een logische verandering overgaan.
3. Mensen doen niet alleen graag de dingen goed, maar doen ook graag de goede dingen. Wat goed is, lijkt echter persoonlijk bepaald en kan heel onlogisch zijn. In het geval van ‘machtige’ mensen kan dit tot zeer ongewenste situaties leiden.
4. Mensen kennen bij uitruil hogere waarde toe aan wat ze hebben dan aan hetgeen ze kunnen krijgen, zelfs als dat laatste logischer zou zijn. Als een mens zijn huis verkoopt, ziet hij dat ook primair als verlies, ook al maakt hij er ‘winst’ mee. Denk ook aan de ‘waarde’ van iets dat men is kwijtgeraakt, ook al werd het al jaren niet meer gebruikt.
5. Mensen zijn territoriaal ingesteld en hanteren het principe van reciprociteit (‘You scratch my back, I scratch yours’). Dit beïnvloedt hoe ze omgaan met anderen in en buiten hun ‘eigen’ gebied of referentiegroep. ‘Als je niet voor me bent, ben je tegen me; de vijand.’ Of dit altijd tot logische acties leidt, valt te betwijfelen.
6. Mensen zijn slecht in kansberekening en waarderen informatie op geheel eigen wijze. Ze laten recente gebeurtenissen en onwaarschijnlijke risico’s zwaarder wegen dan langere trends en mogelijkheden, ook al hebben de laatste twee logischerwijs een hogere voorspellende waarde.
7. Mensen hebben moeite met holisme en geen moeite met individualisme. Beslissingen die op kleinere schaal logisch lijken, zijn in samenhang met het grotere geheel wellicht helemaal niet logisch. Het op kleine schaal streven naar gemak, gewin, genot, geluk en gezondheid kan op grote schaal destructief uitwerken. Dat ‘het beste team wint’, wordt intuïtief minder aangevoeld dan dat ‘het team met de beste spelers wint’, terwijl het laatste helemaal niet logisch is.
8. Mensen scheiden een logische boodschap niet van de emotionele relatie met de brenger van die boodschap (sympathie, waardering, respect, vrees). Indien beide in elkaars verlengde liggen, is er geen probleem. Maar als ze ‘schuren’, wordt een logische boodschap niet altijd opgevolgd.
9. Mensen zetten hun acties door als ze daartoe zelf onder druk hebben besloten, ook als het logischer zou zijn om toch nog te stoppen of van koers te veranderen. Een eigen besluit maakt hen vaak optimistisch tegen beter weten in.
10.Mensen kiezen vaker een minder logische oplossing als een probleem moeilijker wordt. Moeilijke beslissingen zijn volgens hoogleraar Bernard Nijstad namelijk emotioneel bepaald. Moeilijk in de in van ‘complex’ betekent overigens iets heel anders. Dat hangt gewoon samen met de hoeveelheid informatie die bij een beslissing kan worden betrokken.